Zimbabwe vecht voor behoud van Afrikaanse painted dogs

“Jullie hebben de painted dogs net gemist”, horen we bij aankomst van Wilderness Davison’s Camp. Dat is zuur nieuws, want juist voor deze bijzondere dieren zijn we afgereisd naar Hwange, het grootste nationale park van Zimbabwe. Het land telt in totaal 11 nationale parken. De kans om de sociale dieren met ranke bouw, prachtige geschakeerde vacht en herkenbare grote oren te zien is klein, maar mogelijk. Ze kunnen per dag met een volle maag makkelijk 40 kilometer afleggen, dus hun leefgebied is groot.

Een eeuw geleden leefden er nog 500.000 exemplaren, verspreid over het Afrikaanse continent. Nu zijn er slechts een kleine 7.000 painted dogs over, die voornamelijk, maar versnipperd leven in Zuidelijk- en Oost-Afrika. Naar schatting leven er 700 painted dogs in Zimbabwe, waarvan vier roedels (20 á 30 dieren) in Mana Pools en zes in Hwange (circa 160 honden). Zimbabwe is een van de weinige plekken op Aarde met een gezonde populatie painted dogs.

Bijzonder schouwspel op de savanne

Wellicht is de roedel de volgende dag nog in de buurt. En we moeten nog bijkomen van een bijzonder schouwspel. Want terwijl de Afrikaanse wilde honden vlak bij de lodge aan het jagen waren, aanschouwden wij rond de schemering maar liefst een groep van 22 leeuwen! Ze waren overal en ontzettend dichtbij. Struinend voor de auto, vlak ervoor, erachter, spelend in het zand en vanaf een termietenheuvel hielden ze ons nauwlettend in de gaten.

Oog in oog met leeuwinnen

Eén van de leeuwinnen was zo nieuwsgierig, dat ze richting de auto sloop en me recht in de ogen aankeek. Wat zou ze denken? Volgens onze gids Elias Cigha niet zoveel, want (roof)dieren onderscheiden een persoon niet van een voertuig. Dat zien ze als één geheel. Daarom ben je tijdens een safari veilig in een auto, zolang je geen onverwachte bewegingen of harde geluiden maakt.

400 leeuwen in Hwange

Gids Elias werkt sinds 2011 voor Wilderness, een van de leading bedrijven in duurzaam toerisme en natuurconservatie binnen het hoge segment van Zuidelijk-Afrika (zie kader). Hij kent elke plek van de concessie van Hwange National Park, dat sinds 1928 bestaat. Er leven maar liefst 400 leeuwen in het park, in een gebied van 14.605 km², even groot als België. “Hwange is een van de beste plekken in Afrika om leeuwen te zien. Het komt nauwelijks voor dat gasten hier géén leeuwen zien. De concessie van Wilderness is 523 km² groot en vormt een habitat voor circa 80 leeuwen, wat een hoog aantal is”, aldus de gids.

Nationaal Park Hwange bestaat sinds 1928 en heeft een ruige, bosrijke vegetatie afgewisseld met diverse open vlakten. Vanaf 1935 zijn kunstmatige waterpoelen in gebruik door het park, want het gebied dat even groot is als België, heeft geen natuurlijke rivieren of meren. Olifanten spelen hier een belangrijke rol bij. Wilderness biedt sinds 1996 waterholen in hun concessie.

Natuurlijke vijanden painted dogs

Keerzijde is dat de hoge populatie leeuwen voor de painted dogs -alsook voor cheeta’s- bedreigend is, want zij zien de wilde honden als concurrentie. Ze wijken er niet voor terug om pups te doden. Hetzelfde geldt voor de gespotte hyena’s. Omdat zowel leeuwen als hyena’s fysiek sterker en in de meerderheid zijn dan de painted dogs, verliezen ze soms ook hun prooien aan deze natuurlijke vijanden. De Afrikaanse wilde hond is zeer succesvol in de jacht omdat de intelligente dieren goed samenwerken, ze snel zijn en een goed uithoudingsvermogen hebben.   

Tracks painted dogs

De volgende ochtend gaan we voor dagenraad op pad. Elias pikt al snel de sporen op van de painted dogs, hoewel het zoeken is naar een speld in een hooiberg met zoveel tracks van andere dieren. En in de concessie leeft slechts één roedel, bestaande uit achttien honden. Ook helpt de lage begroeiing niet mee, die in rap groeit dankzij het opkomende regenseizoen. De bosjes vormen de perfecte schuilplaats voor dieren.

Witte puntstaart wild dog

We rijden voorbij waterpoel back pans. Er zijn kuddes olifanten, bavianen, een groepje giraffen en antilopen, maar geen painted dogs. Na ongeveer een kwartier rijden passeren we een T-splitsing en zie ik in mijn ooghoek plotseling beweging in de struiken. “Wild dog!” roep ik opgewonden. Dankzij de witte puntstaart weet ik het zeker. En al snel zie ik meer honden verschijnen. We glunderen van oor tot oor; alsof we een waardevolle schat hebben ontdekt. Na een paar minuten verplaatst de roedel zich in flink tempo over de zanderige weg en komt de groep tevoorschijn.

FACTS painted dogs

Painted dogs zijn sociale dieren

“Ik zie niet alle pups”, zegt Elias bezorgd. Wanneer we even stoppen horen we een hoog geluid. “Ze roepen de anderen. Painted dogs zijn supersociale dieren en laten elkaar niet in de steek”, vertelt Elias. Dat blijkt al snel te kloppen, want de honden maken rechtsomkeert en lopen terug richting de roep. We rijden er voorzichtig achteraan. Na een paar minuten verschijnen er uit de struiken nog meer honden. Ze begroeten elkaar enthousiast en de pups, die vier maanden oud zijn, spelen er vrolijk op los. Nu de roedel compleet is, besluit het alfa-vrouwtje midden op het zandpad neer te ploffen onder de rijke schaduw van een grote boom. De anderen volgen zijn voorbeeld. Bijkomen van hun tocht en uitbuiken maar, want aan de bloedresten op hun kaken en poten te zien, hebben ze goed gegeten.

Alerte roofdieren

Toch ontbreekt er een van de tien pups. “Gisteren vermoedden ze in het kamp al dat er een gevecht was tussen de wilde honden en hyena’s vanwege een prooi. Dat is waarschijnlijk een pup fataal geworden”, zegt Elias. De natuur is hard, en dit is vooral triest omdat de toekomst van de painted dogs zo ernstig bedreigd wordt. We beseffen ons hoe uniek het is om de dieren van dichtbij te observeren. De jongere dieren proberen te slapen, maar het alfamannetje en -vrouwtje zijn onrustig en constant alert. Bij het minste geluid schieten ze omhoog, waarbij de rest hun voorbeeld volgt. Even snel gaan ze weer liggen. Ondanks dat het roofdieren zijn, moeten ze op hun hoede blijven voor vijanden. Voorlopig lijkt de kust veilig en genieten we van het bijzondere moment.

Treinspoor door Hwange

De mens vormt – niet verwonderlijk- de grootste bedreiging voor de painted dogs. Zo worden rond de grensgebieden van de nationale parken (ook in andere landen) regelmatig honden aangereden waardoor ze veelal dodelijk gewond raken. En in Hwange is nog een andere bedreiging; op een kleine honderd meter vanaf de zandweg waar we de roedel gespot hebben, loopt een spoorlijn. Het traject  loopt helemaal vanaf de beroemde Vicotria Falls dwars door het park en is al sinds 1900 in gebruik. Hier rijdt twee keer daags een goederentrein. Voor de pandemie reed er ook een personentrein, maar die is mede door de nasleep van de nationale economische malaise beperkt in werking. ->

TIP: Sinds 2014 bieden een tweetal touroperators met de Elephant Express de mogelijkheid om een safari te ervaren vanaf het spoor. Dit gebeurt met een klein treinstel voor 22 bezoekers.

Human wildlife conflicten Zimbabwe

Door oprukkende landbouw neemt wereldwijd het leefgebied af voor wildlife. Dat geldt ook voor de Afrikaanse wilde hond. Hwange en andere parken, zoals het noordelijk gelegen Mana Pools, kampen daardoor met diverse human wildlife conflicten. De bufferzones en omringende dorpen liggen op slechts een paar kilometer van de concessies en de parkgrenzen, waar Zimbabwe veelal geen afgeschermde hekken heeft. De dieren kunnen zich vrij bewegen, wat ervoor zorgt dat vooral jonge roofdieren de oversteek maken en vee aanvallen omdat het een makkelijke prooi is. Uit voorzorg worden veel dogs, leeuwen en luipaarden neergeschoten of vergiftigd door boeren. Terwijl painted dogs geen mensen aanvalt.

Scorpions Anti-Poaching Unit Zimbabwe

Sinds 2011 heeft Hwange zijn eigen Scorpion Anti-Poaching Unit (SAPU) dat financieel en op logistiek vlak ondersteund wordt door Wilderness Wildlife Trust en Panthera. Deze anti-stroperseenheid bestaat uit acht mannen, die roulerend met een tweede groep, 24 uur per dag in het park verblijven en patrouilleren. Hun voornaamste doel is om zoveel mogelijk natuurconservatie te behouden en stropen te minimaliseren. Ze ondersteunen en werken samen met scouts van het Zimbabwe Parks and Wildlife Management, waarvan er altijd minimaal één gewapende ranger mee op pad gaat. ↓

3500 strikken Hwange

Het basiskamp zit midden in het bos. Leider Shelton Nkomos vertelt uitvoerig over de werkwijze van zijn team. “We hebben sinds onze oprichting 3500 ijzerstrikken verwijderd, wat betekent dat we 3500 dieren hebben gered. Daar zijn we trots op. Helaas vinden we nog altijd veel dieren zwaargewond of dood; want als ze eenmaal in een val lopen dan is er geen weg terug.” Shelton demonstreert hoe de val van ijzerdraad als een kleine lasso werkt. “Kijk, de stropers bevestigen de strik aan een boomstronk of een steen en leggen deze met een lus op de grond. Zodra er een dier instapt of er met zijn kop of schouders in terechtkomt, dan volgt verstikking of snijdt het ijzer diep in de ledematen.”    

Bijvangst in Hwange

Het grote probleem is bijvangst. Stropers willen bush meat, wat vooral antilopen of zwijnen zijn, maar elk dier kan in een val verstrikt raken. Stropers zetten meerdere vallen uit, terwijl ze ‘slechts’ één gevangen dier mee kunnen nemen. Dat is al erg genoeg, maar alle bijvangst blijft achter en sterft een zinloze dood. Wanneer grote dieren gewond zijn en een overlevingskans hebben, dan schakelt SAPU een dierenarts in. Tijdens een van onze walking safari’s vinden we bij toeval een strik. Gelukkig zonder slachtoffer, maar het ding ligt gewoon op de grond. Hebben we in ieder geval het leven van één dier kunnen sparen. Echter zagen we de dag voor ons bezoek een jong olifantje die nauwelijks een slurf had. De kans is groot dat het dier vast heeft gezeten in een valstrik en daardoor moeilijk kan overleven vanwege zijn handicap.

Geldboetes stropers

Gelukkig nemen de aantallen van de strikken enigszins af, mede dankzij educatie en projecten als Children in the Wilderness (zie kader). Ook omdat er voor locals meer werkgelegenheid is bij de touroperators. “We hebben veel stropers gepakt. Er staan flinke geldboetes op het overtreden van het park zonder permit, een strik verspreiden en het vangen van wilde dieren. De kosten lopen zodanig op, helemaal bij het vangen van bedreigde en grote dieren, dat daders dit niet kunnen betalen en in de gevangenis belanden.”

Meer mankracht en samenwerking in Hwange

Het SAPU-team patrouilleert dagelijks per auto rond de grens van het park en legt lopend zo’n tien kilometer af op zoek naar strikken. Alle informatie wordt geregistreerd in een database. Soms blijven ze meerdere dagen op één plek. Door samen te werken met locals en organisaties als Hwange Lion Protection, dat onderdeel is van WildCru, kunnen ze elkaar onderling waarschuwen en ondersteunen wanneer roofdieren of olifanten dicht bij de bufferzone komen. “Met meer mankracht en een extra auto zouden we veel meer kunnen bereiken in dit immense gebied. En als meer dieren een gps-halsband zouden dragen, dan kunnen we ze beter beschermen.” ↓

Painted Dog Conservation

Een andere non-profitorganisatie waarmee SAPU samenwerkt en die zich sinds 1992 specifiek inzet voor de bescherming van de Afrikaanse wilde hond is Painted Dog Conservation (PDC). Onder leiding van Peter Blinston en Gregory Rasmussen is de organisatie actief in Hwange met hun eigen anti-poaching unit, hebben ze hun eigen opvangplaats voor zieke en gewonde dieren, geven ze voorlichting aan scholen met hun Bush Camp programma en runnen ze hun eigen bezoekers- en researchcentrum. Ook biedt PDC ruim 60 werkplekken aan lokale gemeenschappen. Zo maken ambachtslieden in het Iganyana atelier dierenfiguren, sleutelhangers, sieraden en andere kunst van de ijzerstrikken die gevonden zijn. De organisatie verwijderd alleen al op jaarbasis zo’n 3000 (!) strikken waarmee ze tientallen dogs redden. Verder doet PDC onderzoek naar de demografische populatie en het sociale gedrag van de painted dogs in Hwange, Midden-Zambezi en Mana Pools.

Monitoren painted dogs in Mana Pools

Helaas is het bezoekerscentrum voor ons te ver weg, maar in Mana Pools spreken we met Geshem Njamba (30) en stagiair Tinashe Sukita (23); twee medewerkers van PDC. Mana Pools is een uurtje vliegen vanaf Hwange. Het is een adembenemend gebied, met een zeer groenrijk en afwisselende vegetatie, gelegen aan de machtige Zambezi Rivier. Geshem en Tinashe vertellen uitvoerig over hun veldwerk en de bescherming van de African wild dog. Over de verschillende troepen die in Mana Pools leven, zoals de Nyakasanga, Nyamatusi en Ruckomechi roedels, die ook dagelijks gemonitord worden met behulp van gps-halsbanden. En de honden die geen band dragen houden ze in samenwerking met Wilderness nog meer in de gaten.   ↙ 

informatie tijdens safaritochten

De gidsen van Wilderness geven door hoeveel honden er zijn gespot, op welke locatie, hoe ze eruitzien en of ze in goede conditie verkeren. “Het is zeer waardevol voor ons om recente informatie door te krijgen tijdens safaritochten. We zijn dan goed op de hoogte hoe en waar de dogs zich begeven, waar ze naar toe gaan en hoeveel afstand ze afleggen.” Geshem en zijn team registreren met een speciaal identificatieformulier alle kenmerken van elke dog die gezien wordt. En ze nemen regelmatig monsters van de ontlasting om de ontwikkeling van DNA en hun voedingspatronen te onderzoeken.

Familielid verliezen

Geshem vertelt dat het met name in Hwange een uitdaging is om het stropen tegen te gaan, ondanks dat lokale betrokkenheid zijn vruchten afwerpt. Er komen ook stropers van verder buiten het park om bush meat te vangen. Geshem: “Onlangs waren en vier honden van dezelfde roedel tot drie keer toe in een strik gelopen en raakten daardoor gewond. Gelukkig herstellen ze in het opvangcentrum, maar een volgende keer kan het fataal zijn. Elke keer als we een van de dogs verliezen dan voelt het alsof we een familielid kwijt zijn”, zegt de ranger bedroefd. “We vechten bij PDC zo hard voor hun voortbestaan en we kennen alle honden van Hwange en Mana Pools. Dat is soms zwaar, zeker wanneer pups vroegtijdig sterven. Maar het is ook dankbaar om dit bijzondere ras te kunnen helpen.”  

Ilala pack Mana Pools Zimbabwe

In de afgelegen Chikwenya concessie van Wilderness, dat in het oosten van Mana Pools ligt, leeft nu slechts één roedel painted dogs, genaamd Ilala. Ze hebben zich nog niet kunnen voortplanten omdat het een vrij jonge groep is en soms lukt het niet gelijk. Terwijl de savanne nog ontwaakt en de zon oranje kleurt, zitten we al in de auto met Wilderness-gids Joshua Magaya. Hij heeft goede hoop om de dogs te spotten, want ze waren de dagen ervoor in de buurt gezien.

We rijden over onverharde slingerweggetjes, waar boompartijen en waterpoeltjes de schilderachtige vlakten aanvullen. En hoe dichter we bij de Zambezi-rivier komen, hoe groener de vegetatie. Overal zien we impala’s, elanden, kudu’s, buffels en bavianen. Joshua speurt turend de vlaktes af naar de honden. “Ze jagen regelmatig in dit gebied omdat ze goed overzicht hebben vanaf de watervlaktes en zich snel kunnen bewegen”, vertelt hij.

Hoog gepiep painted dogs

Plots ziet hij een hyena en hij hoort in de verte een herkenbaar, hoog gepiep. De auto rijdt door. “Daar zijn ze!”, roep ik al wijzend naar een grote struik. De roedel van vier is bijna niet te zien door hun gecamoufleerde vacht op de donkere ondergrond. Ze hebben een antilope te pakken, waar druk aan getrokken wordt. Soms, wanneer voedsel schaarser is, dan jagen de dogs ook op bavianen. Voor zover bekend is Mana Pools de enige plek in Zimbabwe waar de roofdieren dit doen. Gids Josh vertelt dat hier veel bavianen leven en vanwege de vlaktes gemakkelijk te grijpen zijn voor de dogs. De ‘kwispelende’ staarten zwiepen druk heen en weer. Een aantal gieren aanschouwt het tafereel van een afstandje, in de hoop dat er iets van het karkas voor ze overblijft.

Braken

De dogs zien er gezond uit. Dan lijkt er een te gaan braken. “Dit doen ze als ze pups hebben of voor andere dieren van de groep die zwakker zijn of achtergebleven zijn bij het hol. Painted dogs kunnen namelijk geen prooien meeslepen naar hun holen; het is te zwaar en vaak te ver weg”, legt Joshua uit. Deze groep heeft echter geen pups, maar braken wel. “Wellicht heeft deze te veel gegeten of slaat hij het automatisch op achter in zijn bek, als een natuurlijke reflex. Het onverteerde vlees moet er op een gegeven moment uit.”

Betoverende roofdieren

Na een kwartier lijken de honden vol te zitten en laten ze het karkas achter. In rap tempo lopen ze naar de watervlakten om verkoeling te zoeken, om te rollen in het gras en uit te rusten. Terwijl we nagenieten van het schouwspel, zijn we betoverd door de krachtige band en schoonheid van de painted dogs. We kunnen niets dan hopen dat de liefde voor deze bedreigde soort toeneemt bij ieder die de kans krijgt om ze te zien.