Safari Zambia: Kafue is boost van natuurschoon voor de geest

Zodra de schemering valt in Kafue Nationaal Park, Zambia, doemen ze regelmatig op. Grote schaduwen schuifelen over het stoffige zand. Een log nijlpaard staart recht in het licht van ons 4×4 voertuig en kauwt rustig verder op zijn gras. De Busangavlakte, in het noorden van Kafue, is een walhalla voor de dieren die hier in grote getalen leven. Nijlpaarden zijn hier niet alleen `s avonds uit het water te vinden, ook voor de hitte intreedt rond het middaguur zijn ze actief. Dan scharrelen ze over de drassige moerassen van Busanga. En dat maakt deze plek vrij uniek, want door het rijke waterleven en het ondiepe water gedijen ze hier goed en kun je ze van dichtbij zien.

Rijk vogelleven

Dat geldt ook voor de talloze vogels die we in alle soorten en maten in de vroege ochtend spotten. Ossenpikkers struinen rond de nijlpaarden, waarmee ze een symbiose vormen door hun parasieten weg te pikken en zelf voedzame eiwitten binnenkrijgen. (Hoewel de vogels soms de nijlpaarden verwonden met hun snavels.) We zien ook prachtige paartjes grijze kroonkraanvogels sierlijk door de velden struinen, op zoek naar voedsel. Verder stapt de imposante Secretarisvogels hier rond. Met grote passen zet hij zijn poten neer in het hoge gras, terwijl zijn kop als een soort grote kip steeds naar beneden duikt. Het is een komisch gezicht. In Kafue zijn maar liefst 500 van de 750 vogelsoorten te vinden die in Zambia voorkomen.

Hippo highway

Tijdens een van onze game drives met onze kundige gids Powell Nchimunia, zien we allerlei geulen in de grond. “Dat is de ‘hippo highway’”, zegt hij lachend. “Het zijn door nijlpaarden gegraven doorgangen die je overal in de plains tegenkomt. Ze graven met hun poten en creëren de gangen vanzelf door er steeds overheen te lopen van en naar het water.” De nijlpaarden hebben weliswaar last van de hitte, maar ze hebben weinig natuurlijke vijanden. Dankzij de gangen kunnen de beesten zich makkelijk en veilig verplaatsen. Luipaarden maken eveneens dankbaar gebruik van de gangen wanneer ze jagen, want daardoor kunnen ze ongezien gemakkelijk bij hun prooi komen. “Als er een klein laagje water in de geulen staat, dan is het ook een broedplek voor kikkers en vissen. Overigens voedden de vissen zich weer aan de poep van de nijlpaarden. Natuurlijke recycling”, grapt Powell. Handig dus, zo’n hippo highway. ->

Achtergrond Kafue

Kafue is een immens park, dat bekend staat om diens hoge biodiversiteit en rijke ecosystemen. Het park telt 22.500 km2 en staat zelfs in de top tien van grootste parken in Afrika. De afgelegen Busangavlakte waar wij ons bevinden ligt in het Noordwesten en heeft een omvang van 750km2. Het is een van de mooiste gebieden van het park en weinig bezocht omdat er slechts een handjevol exclusieve lodges zitten, zoals Wilderness waarmee wij reizen. Kafue is onderdeel van de Ramsar Locaties. Dit is een waterrijk gebied dat van internationaal belang is, en onder auspiciën staat van UNESCO.

Lees binnenkort meer achtergrondinformatie over Kafue bij onze partner Naturescanner.

Ongerept paradijs

Tussen april en juli bloeit alles volop in Busanga. Alles is dan groen en de uiterwaarden die als aders door het landschap kronkelen en samenkomen, vormen een broedplaats voor plant en dier. Het is een ongerept paradijs. Kafue staat bekend om zijn hoge biodiversiteit en rijke ecosystemen. In de Busangavlakte vormt het met papyrus en riet begroeide moeras de kern van de Lufupa rivier. Als een soort spons komen hier verschillende seizoenriviertjes samen en stroomt het verder naar omliggende uiterwaarden.

Bewegende stenen

Hoe anders is dit tijdens ons bezoek, begin oktober. Al drie jaar op rij is er in Zambia sprake van extreme droogte door klimaatverandering. Vooral nu, tijdens de hetere periode van het jaar. De riviertjes en moerassen zijn sterk afgenomen en sommigen zijn volledig opgedroogd. Het gevolg is dat nijlpaarden dicht op elkaar geclusterd zitten, veelal in modderpoelen. Nu mogen nijlpaarden graag op elkaar zitten, maar ze lijken nauwelijks genoeg ruimte te hebben om te ontkomen aan de middaghitte. Sommige dieren liggen zo stil met opgedroogde modder geplakt aan hun lijven, dat je nauwelijks onderscheid ziet tussen grote keien die in het water liggen. Het zijn net bewegende stenen en het is een schrijnend gezicht.

Zichtbaar moeilijk

Dat vinden ook de gidsen en medewerkers van Wilderness, waar we een kleine week verblijven. Wilderness beschikt over twee exclusieve lodges in Busanga, Shumba en Busanga Bush Camp . Het personeel ziet de laatste drie jaar de droogte flink toenemen en de dieren hebben het er zichtbaar moeilijk mee. Op kleine schaal biedt Wilderness water via een ondergrondse leiding naar een poeltje voor de prachtige Shumba lodge. Hier komen kleine dieren regelmatig drinken. Op grote schaal is het onmogelijk om in te grijpen; de natuur bepaalt zijn eigen wetten. Het is the strongest of the fittest.

Alert zijn

De meeste leeuwen in Kafue zijn dus wat minder weerbaar en dat baart de onderzoekers soms zorgen tijdens de heetste periodes van het jaar. Noce: “Als we zien dat een van de leeuwinnen die een gps-halsband draagt zich al een paar dagen nauwelijks verplaatst heeft, dan gaan we polshoogte nemen. Vaak is er weinig aan de hand, want dan blijkt dat ze al die tijd bij een riviertje of waterpoel ligt. Maar we zijn altijd alert, ook omdat carnivoren bijvoorbeeld in strikken vast kunnen komen te zitten en in sommige grensgebieden van Kafue stropers actief kunnen zijn.”

Regentijd in Busanga

Vooralsnog weten de meeste dieren zich te redden en domineert de hitte een korte periode, want vanaf half november volgt de regentijd. Echter is dat geen garantie; tijdens de regentijd komt het vaker voor dat er droge periodes domineren. En op de lange termijn heeft het zeker effect op de overlevingskansen van diersoorten. Zo trekken olifanten meer naar de vlakten toe om daar te drinken, en dat betekent minder water voor nijlpaarden en antilopen. Er zijn in Kafue en Busanga 21 soorten, zoals rode lechwes, puku’s, oribi’s, duikers, kudu’s, Liechtensteins hartebeest, Defassa waterbokken, gnoes en de grotere roan- en sabelantilopen. ->

het is essentieel om gasten te kunnen blijven ontvangen, want dankzij duurzaam toerisme blijven natuur en wildlife beter beschermd.

Gevolgen droogte Kafue

De ecologen leggen uit dat wanneer bepaalde antilopen bezwijken door de hitte, het gevolgen heeft voor de carnivoren. Ook trekken de lechwes bijvoorbeeld meer het binnenland in omdat ze anders te weinig gras kunnen vinden. Er volgt meer onderlinge competitie om voedsel, maar ook om water. Noche: “In buurland Zimbabwe ontstond onlangs bijvoorbeeld een strijd tussen painted dogs en leeuwen omdat laatstgenoemde de waterpoelen steeds bezet hielden en de dogs niet konden drinken. En dan trekken de dogs altijd aan het kortste eind.”

Intensief herstelplan Kafue

Het is een lastig gegeven. Als de regen eenmaal in grote getale valt, dan loopt het Busanga moeras volledig onder water. Het is dan niet mogelijk om het gebied per 4×4 auto te bezoeken tot begin voorjaar.

Ondanks de huidige droogte is Busanga een prachtige plek om te bezoeken. En het is essentieel om gasten te kunnen blijven ontvangen, want dankzij duurzaam toerisme blijven natuur en wildlife beter beschermd. Kafue werd namelijk jarenlang geteisterd door stropers en veel dieren kwamen vast te zitten in strikken. Daardoor is de dichtheid van sommige soorten (vooral kleine prooidieren) vrij laag ten opzichte van de immense oppervlakte. Gelukkig is African Parks in samenwerking met de Zambiaanse overheid bezig met een intensief (wetenschappelijk) herstelplan om de natuur beter te beschermen en de populatie een boost te geven. Sinds 2022 valt Kafue onder het UNESCO Biosfeer Netwerk, dat aangeeft hoe belangrijk het gebied is. 

In tijden van veel water zien we hier geregeld leeuwen ‘slootjes springen”

Micro-ecosystemen Kafue

Rijdend over de kronkelende paden en door glooiende, uitgestrekte velden is duidelijk zichtbaar hoe afwisselend de vegetatie is. Dankzij de hoge biodiversiteit beschikt Kafue over diverse micro-ecosystemen en habitatten waardoor er veel uiteenlopende diersoorten voorkomen. Busanga beschikt zelfs over suffrutex, een ‘ondergronds bos’.

Ondergronds bos

Suffrutex is een adaptief vegetatietype waarbij alleen het bladerdak van de boom boven de grond komt. Het staat bekend als een koloniale houtachtige plant die meer dan 13.000 (!) jaar ondergronds kan groeien en leven. Alleen de bovenste bladeren en takken zijn zichtbaar. Op de meeste plaatsen komen ze alleen in de lente en tijdens de regen in blad. Het ondergrondse netwerk van stammen en ledematen is veilig in de aarde. Deze co-evolutionaire aanpassing betekent dat deze bomen enorm goed beschermd zijn tegen alle elementen en dus extreem lang leven.

Slootjes springen

Ook zijn er dambossen: met gras begroeide open plekken. Hier zien we kuddes olifanten, zebra’s, roans, gnoes en sabelantilopen voorbijtrekken, terwijl de rode lechwes en puku’s meer rond de uiterwaarden te vinden zijn. Zij hebben speciale hoeven waarmee ze over de ruige ondergrond kunnen lopen. Onze gids vertelt dat dit niet geldt niet voor buffels; ze komen nog wel een vast te zitten en vormen daardoor een makkelijke prooi voor leeuwen. De leeuwen moeten tijdens de regentijd hard werken voor hun voedsel, want om een lechwe of puku te vangen, die dagelijks op hun menu staan, krijgen ze vaak natte voeten. “In tijden van veel water zien we hier geregeld leeuwen ‘slootjes springen’. Dan moet het water niet hoger staan dan knieniveau, want daar houden de antilopen niet van”, aldus Powell.

Wormen en termieten

Het vruchtbare land is ook te danken aan kleine insecten en ongewervelde dieren. “Het zijn de wormen die het land omwroeten. Hier zitten veel mineralen en voedingsstoffen in die naar de oppervlakte komen en beter kunnen groeien”, meent Powell. Er zijn veel kleine hoopjes zichtbaar in het landschap. In het regenseizoen komen de wormen vaak naar de oppervlakte waardoor ze een makkelijke prooi vormen voor vogels.

Ook vormen termieten een belangrijke plek in het ecosysteem. Nabij de airstrip zien we diverse velden met termietenhopen waar dieren voedingsstoffen uithalen, zoals mineralen en eiwitten. Rond dit gebied worden regelmatig schubdieren gespot.

Elephants Head

Tijdens onze laatste game drive arriveren we bij ‘Elephants Head’. Dit is een geconcentreerd stukje op de kaart van Busanga dat valt onder het papyrus moeras. Ondanks dat ook hier het water bijna volledig is opgedroogd, zijn er talloze vogelsoorten te spotten, struinen er wrattenzwijnen, lechwes, puku’s en zelfs de schuwe sitatunga-antilopen in harmonie naast elkaar. Aapjes rennen wild over de savanne en houden de auto op een afstandje in de gaten.

Bedwelmd

We horen de hoge grassen ritselen door de warme wind. Verder is het vredig stil. Dit is de Afrikaanse bush op zijn best. Ik stel me voor hoe het er hier uitziet in het late voorjaar en sluit mijn ogen. Dit afgelegen gebied heeft een bijna therapeutisch, meditatief effect op mij. Ik bespeur het ook bij andere gasten. Ik word overvallen door rust en voel me verbonden met de natuur. Kafue brengt zonder twijfel een boost van mindfulness teweeg. En het laat je niet los. Wanneer ik thuis ben, denk ik de eerste paar weken met heimwee terug aan dat levende schilderij; volop in beweging maar met een beheerste kalmte. Kafue heeft me bedwelmd door diens natuurschoon, het is dus niet de vraag of ik terugga, maar wanneer.