Finland staat bekend om rust en ongerepte natuur. Maar door de wat geïsoleerde ligging kent Finland ook een rijke en eeuwenoude muziekcultuur. Sommige (snaar)instrumenten zijn daardoor uniek en kenmerkend voor het land, zoals de kantele en jouhikko. Journalist Rik van Boeckel bezocht enkele muziekconferenties en liet zich onderdompelen in Finse muziektradities.
Tekst & fotografie: Rik van Boeckel | Eindredactie: Angelique van Os
De muziek van Finland heeft vele gezichten en verschillende klankkleuren. Vooral in West- en Oost Finland zijn er relatief veel onbekende muzikale (folk)tradities die leven onder de lokale bevolking. Dat de Finnen hun muzikale erfgoed serieus nemen, bleek wel uit diverse conferenties die in 2019 werden georganiseerd, zoals Sounds of Finland en Womex (World Music Expo). Laatstgenoemde is dé wereldmuziekbeurs die voor het eerst in Finland plaatsvond, in universiteitsstad Tampere. Dit is de tweede grote stad van Finland en sauna Capitool van de wereld. Tampere ligt zo’n 200 kilometer ten noorden van Helsinki. Tijdens het openingsconcert van de Womex stond Finse muziek centraal onder de noemer Arctic Fire.
Sibelius
Sounds of Finland vond plaats op de Sibelius Academie in Helsinki. Hier bespeelden docenten traditionele Finse instrumenten zoals de kantele, jouhikko en nickelharpa. De Sibelius Academie is genoemd naar Finlands beroemdste componist, Jean Sibelius (1865-1957). Veel belangrijke Finse folkmusici hebben er gestudeerd en behalve een folkafdeling heeft de academie ook een wereldmuziekafdeling.
Voordat ik de conferentie bezoek, rijd ik met de bus van de haven door de Finse hoofdstad naar het Sibelius Park. Hier staat een prachtig aan Sibelius gewijd monument dat is opgebouwd uit zeshonderd pijpen. Het beeld roept al meteen de gedachte op dat er muziek uit zou komen, maar dat is niet het geval.
Poëtische liederen
“Sibelius werd heel erg geïnspireerd door traditionele Finse muziek,” vertelt Paulliina Syrjälä. Syrjälä is hoofd van de folk-afdeling van de Sibelius Academie en bespeelt de kantele. “Sibelius haalde ook inspiratie uit kantele muziek en uit Runa songs.” Dit zijn poëtische liederen uit Finland en Estland. Het is een systeem voor de archaïsche poëzie die is gebaseerd op acht lettergrepen. Het is een orale traditie die heel oud is. Ook de kantele is heel oud.
“De kantele is een instrument van de Fins-Oegrische volkeren,” zegt Syrjälä. “In 2000 vierden we het 2000-jarig bestaan van het instrument. We weten dat de kantele zo oud is omdat de teksten die er bij gezongen zijn zo oud zijn. Maar het is niet bekend hoe het instrument precies ontstaan is. In de negentiende eeuw had de kantele een paar snaren, nu heb je verschillende kantele types. De grootste in Finland heeft 41 snaren. Ik bespeel er een met 20 snaren. Er bestaan verschillende speltechnieken, zoals alleen met vingers alsook met een stok.”
Gebogen lier
Päivi Hirvonen is net als Paulina Syrjälä docente aan de Sibelius Academie. Ze is componiste en laat zich in haar composities inspireren door Finse traditionele muziek. Ze zingt, speelt viool en de jouhikko, de gebogen lier, een traditioneel snaarinstrument met twee en drie snaren. Tijdens de Sounds of Finland conferentie bespeelt ze de drie-snarige jouhikko en zingt er een mooi traditioneel lied bij. Na afloop van haar optreden vertelt ze dat ze heeft gehoord dat de jouhikko waarschijnlijk vanuit het Middellandse Zeegebied naar het noorden is doorgedrongen. Ze noemt Pekko Käppi een ware ambassadeur van de jouhikko omdat hij het instrument ook in totaal andere stijlen heeft geïntroduceerd. Hij wordt in Finland gezien als een rockster en treedt ermee op in rockclubs!
Karelië
De kantele en jouhikko zijn instrumenten die gespeeld worden in de traditionele muziek van Oost- Finland. En in de deelrepubliek Karelië dat nu Russisch is, maar vroeger Fins was. Syrjälä: “In het oosten van Finland leeft de Karelische traditie nog steeds.” Ook Sibelius verwerkte de traditionele muziek van Karelië in zijn composities. In Oost-Karelië is in de negentiende eeuw het nationale epos van Finland, de Kalevala, ontstaan dat door Sibelius in zijn muziek is verwerkt.
De Kalevela (Karelische zangen), is opgebouwd uit vijftig zangen (versregels) en is heel belangrijk geweest voor het vormen van de Finse nationale identiteit. Het epos is gebaseerd op duizend jaar oude mondeling overgeleverde Finse en Karelische volksverhalen die begin 19e eeuw zijn verzameld. Voor de Finnen is het epos net zo belangrijk als Odyssee en Ilias voor de oude Grieken.
Zweedse invloed
Syrjälä’s repertoire is voornamelijk gebaseerd op de muzikale tradities van Oost-Finland, waarbij ook gezongen wordt. In de West-Finse muziek is dat niet het geval, maar daarbij wordt wel gedanst. “Wellicht waren in vroegere tijden de tradities in het hele land hetzelfde. Echter werd op een gegeven moment de Zweedse invloed op de muziek van West-Finland erg sterk”, zegt Syrjälä.
Dat is niet verwonderlijk aangezien Finland lange tijd door Zweden is overheerst. En die invloed is niet alleen terug te horen in de muziek. Nog steeds hebben borden van Finse steden ook een Zweedse naam. Zo is Helsinki Helsingfors in het Zweeds. En aan de westkust woont een Fins-Zweedse minderheid. Ook Sibelius was van Fins-Zweedse afkomst.
Pellimani
De Zweden brachten gedurende de 17e en 18e eeuw de eerste violen naar de westkust van Finland. Tegenwoordig wordt de traditionele volksmuziek uit West-Finland Pelimanni genoemd naar het Zweedse woord ‘spelman’ (musicus). Pelimanni slaat echter niet alleen op de instrumenten die gespeeld worden maar ook op dansmuziek. Vanaf 1968 is de traditionele vioolmuziek te horen op het Kaustinen Folk Music Festival in West-Finland.
De kantele wordt echter ook in West-Finland gespeeld en de viool in Oost-Finland. En toch wordt er beweerd dat in ieder huis in West-Finland wel een viool aan de muur hangt, zoals ieder huishouden in het oosten een kantele bezit.
Viool spelende solisten en duo’s zijn belangrijke vertegenwoordigers van de Pelimanni-stijl. Ze zijn in heel Finland te vinden. In het Nationaal Museum hoor ik violiste Emilia Lajunen vioolmelodieën spelen in een ruimte die normaliter als sauna wordt gebruikt. Tijdens haar optreden worden filmbeelden van sauna’s getoond waarin de traditie van de sauna wordt uitgelegd. Ze bespeelt tevens de nickelharpa, een van oorsprong Zweeds snaarinstrument. ->>
Fort van Finland
Finland is in het verleden ook door de Russen overheerst, van 1809 tot 1918. De Zweden en Russen hebben oorlogen gevoerd om Finland. Toen het land een deel van Zweden was, bouwden die een vesting op een eiland voor de kust van Helsinki om aanvallen van de Russen te weerstaan. In de Zweedse tijd heette het eiland Sveaborg. Tegenwoordig heet het Suomenlinna, ofwel Fort van Finland.
Oespenski kathedraal
In 1808 tijdens de Russisch-Zweedse oorlog veroverden de Russen de vesting. Een jaar later werd Finland na 600 jaar Zweedse heerschappij een autonoom hertogdom binnen het Russische Keizerrijk. In 1918 tijdens de Russische revolutie verklaarde Finland zich onafhankelijk van Rusland. De Russische invloed is nu nog terug te zien in de Russisch-orthodoxe Oespenski kathedraal in de aan de haven gelegen wijk Katajanokka. Dit is de grootste Russisch-Orthodoxe kathedraal van heel West- en Noord-Europa. Tegenwoordig is de kathedraal een zeer belangrijke toeristische bestemming net als Suomenlinna.
Arctic Fire
->>Ik reis door met de trein naar Tampere, om Womex te bezoeken. Het is een rit van anderhalf uur. Tijdens de openingsavond staat Finse traditionele volksmuziek centraal onder de noemer Arctic Fire. Het duo Vildá opent met liederen die een mix zijn van de joik, traditionele zang van de Sami, en muziek uit Oost-Finland.
Die avond treedt ook de eerder genoemde Pekko Käppi op, die zingend en spelend op de elektrische jouhikko een heftige vorm van Finse muziek brengt. Käppi integreert rock en heavy metal elementen in zijn muziek. In Finland is heavy metal nogal populair. De band Lordi won in 2006 het Eurovisie Songfestival met het nummer Hard Rock Hallelujah, een mix van hardrock en heavy metal.
Invloeden van buiten Finland zijn ook te horen in de muziek van de groep Suistemon Sähkö. Zij mixen de muziek van Oost-Karelië met dance en techno en weten het publiek tijdens Womex uit de stoelen te krijgen!
Vijfsnarige violen
Emilia Lajunen en Suvi Oskala spelen tijdens hun optreden op Womex op vijfsnarige violen ontroerende en soms dramatisch klinkende melodieën. Ze brengen onder andere een compositie die oorspronkelijk voor kantele was geschreven maar door hen is gearrangeerd voor viool. Ze eindigen met een zeer snelle polka, een stijl die vanaf de achttiende eeuw in Finland wordt gespeeld.
Na afloop van het concert spreek ik Emilia Lajunen over haar muziek. “Ik speel een combinatie van traditionele muziek uit West- en Oost Finland,” vertelt ze. “Ik ben in de archieven gedoken uit de jaren ‘50 en ‘60 van de vorige eeuw. Daarmee ben ik begonnen toen ik op de Sibelius Academie studeerde. Toen heb ik door te improviseren melodieën van de kantele naar viool overgezet.
De kantele is een heel ander instrument dan de viool. Je moet er iets nieuws van maken. De kantele traditie is ouder dan de muziek uit West-Finland.” Lajunen speelt de oude opnames niet precies na maar geeft er haar eigen draai aan. “Ik hou ervan vioolmelodieën uit het verleden te arrangeren en ik componeer ook zelf.”
Fietstour door Finland
Heel bijzonder is dat Emilia Lajunen per fiets door Finland toerde. In 2015 deed ze dat alleen en in 2017 met Suvi Oskala. “De viool is makkelijk mee te nemen op de fiets,” vertelt ze. “Alleen legde ik ruim 3500 kilometer af en trad op in huiskamers, kerken, bars en clubs. Ook trad ik op festivals, zoals het Kaustinen Folk Music Festival. Mijn echtgenoot, muziekjournalist Kare Eskola ging met me mee,” vertelt ze. “Met Suvi fietste ik over de eilanden van de Turku archipel in het westen van Finland. Het was erg leuk daar als duo op te treden.” Vroeger toerden de violisten door Finland met paard en wagen. Emilia volgt die traditie op een eigentijdse manier na door dit op de fiets te doen.
Muzikaal gezien onderzoekt ze de tradities van Finland zo breed mogelijk. Net als Pauliina Syrjälä vernieuwt ze in haar eigen composities de tradities van West- en Oost-Finland en vermengt die met elkaar. Die drang naar vernieuwing is tijdens Arctic Fire ook bij Pekko Käppi en Suistemon Sähkö te horen. Zij gaan daarin verder dan Lajunen en Syrjälä die veel dichter bij de traditie blijven.
Nordic Notes is een in 2005 opgericht Duits platenlabel dat zich vooral richt op de muziek van Scandinavië en de Baltische staten. Ze hebben onder andere cd’s uitgebracht van Emilia Lajunen & Suvi Oskala, Päivi Hirvonen, Vildá en Mari Kalkun (Estland).
Pispala
In het centrum van Tampere vallen vooral een Russisch-orthodoxe kathedraal en de Tampere Music Hall op waar Womex plaatsvindt. Maar ik wil meer van de stad zien, dus besluit ik de wijk Pispala te bezoeken. Deze wijk wordt beschouwd als het mooiste deel van Tampere. Pispala heeft een geheel eigen sfeer. Dat komt vooral omdat de wijk is opgebouwd uit mooie gerestaureerde, kleurijke houten huizen. En het uitzicht op het Pihäjärvi meer aan de ene kant en het Näsijärvi meer aan de andere kant is heel mooi. Dit uitzicht is niet zichtbara vanuit het centrum van Tampere.
Vanaf het treinstation zie ik vanuit de bus al snel het Pihäjärvi meer opdoemen. Na uitgestapt te zijn ga ik eerst naar het uitzichtpunt op het Pihäjärvi meer. Vervolgens wandel ik door de nauwe straten van Pispala, door de kleurrijke wijk en kom bijna niemand tegen. Via een trap daal ik af naar het Näsijärvi meer. Wanneer ik over de weg langs het meer een fietser voorbij zie rijden, denk ik terug aan het verhaal van Emilia Lajunen, over haar muzikale fietstour door Finland. En aan de rijke muzikale geschiedenis die zo kenmerkend is voor Finland, in het oosten én westen. Die geschiedenis openbaarde zich vooral tijdens de Sounds of Finland conferentie in Helsinki waar ik voor het eerst de prachtige klanken van de kantele, jouhikko en nickelharpa hoorde. De instrumenten die zo kenmerkend zijn voor de traditionele Finse muziek en nu nog in mijn hoofd blijven hangen. 
Praktische info
Vluchten
Er zijn directe vluchten van Amsterdam naar Helsinki. Vluchtduur 2,5 uur. Vanuit Helsinki duurt de treinreis naar Tampere anderhalf uur. Met de auto er naar toe kan natuurlijk ook! Er zijn ook diverse autoslaaptreinen.
Hoteltips
Hotel Arthur, Helsinki | Omena Hotel, Tampere Kijk HIER voor meer info over Finland.
