Botswana, omarmd door olifanten en waterkracht

Botswana, het land van contrasten tussen water en extreme droogte. Waar watersystemen nog grotendeels onaangetast en vrij kunnen stromen. Het land waar natuurconservatie omarmd wordt en grote olifantenpopulaties herstellen. Hoewel, de aantallen van olifanten lopen inmiddels weer terug, mede door het terugbrengen van de legale jacht. Botswana is een van de weinige Afrikaanse landen waar de ongerepte wildernis je gemakkelijk komt ‘aanwaaien’.

Dat merk ik al direct na aankomst bij ons eerste verblijf: het prachtige en volledig zelfvoorzienende Wilderness DumaTau Camp. Terwijl manager Anneri me via hoge vlonders naar mijn safaritent brengt, staan we stil wanneer bladeren ritselen en takken breken. Anneri heeft nog niet uitgesproken dat we op onze hoede moeten zijn, of we staren recht in de ogen van een olifant. Zo dichtbij zag ik ze nog niet eerder. Ik houd mijn adem in. Het dier flappert met z’n oren. Niet omdat hij zich bedreigd voelt, maar om zijn vocht en temperatuur te reguleren. “Je moet je nooit omdraaien en wegrennen als je een olifant ziet, want dan komt hij achter je aan. Laat altijd eerst het dier passeren”, fluistert Anneri kalm. Ze vervolgt: “Of zoals nu, moeten we gewoon even wachten tot hij uitgeknabbeld is. Want zolang hij rustig op gras blijft kauwen is er niets aan de hand.”

Adrenaline

We wachten een paar minuten totdat de olifant zich omdraait. Maar dat gebeurt dus niet. Anneri grinnikt en uiteindelijk klapt ze in haar handen. Ze jaagt niet graag dieren weg, want wij zijn te gast in hun leefomgeving. Maar veiligheid van de gasten staat boven alles. Met lichte tegenzin verdwijnt het dier in het struikgewas. Het nuttigt zijn lunch een stukje verder op. De adrenaline glijdt langzaam uit mijn lichaam. Al snel blijkt dat dit één van de vele grijze kolossen is die we van dichtbij kunnen bewonderen. Want ze zijn met velen tegelijk.

Grote parades

Een dag later struint er bijvoorbeeld een imposante bull rond de receptie en tijdens een heerlijke bootlunch waar we dobberen over het Savute kanaal, moeten we wachten met aanmeren. Er zwemt namelijk een olifant langs de kade. Het dier besluit om aan wal te gaan, pal aan de achterkant van het luxe kamp. DumaTau ontleent zijn naam dan wel aan ‘de brul van de leeuw’, maar het zijn in dit gebied zonder twijfel de grote kuddes olifanten die hier de dienst uitmaken. 

Die grote ‘parades’ komen niet alleen voor in dit gebied, aan de rand van het Linyanti moeras en de Ospray Lagoon. Ze zijn hoofdzakelijk te vinden in en rond het water van de grote rivieren, zoals de aangrenzende Chobe en Kwando. Maar ook in de beroemde Okavangodelta en het omvangrijke Chobe National Park. Naast olifanten barst het in deze waterrijke ecosystemen ook van nijlpaarden, vele vogelsoorten, krokodillen, antilopen, katachtigen en ander wild dat naar het water trekt om te drinken. We bevinden ons in het ongerepte Afrika van Noord-Botswana. Hier is het diverse ecosysteem niet alleen afhankelijk van dit rijke waterrijke gebied, maar het levert tevens zelf een belangrijke bijdrage aan de toekomst ervan. 

Complex geheel

De rijke water- en riviersystemen van Noord-Botswana zijn nauw verbonden met elkaar, alsook met de buurlanden. Het vormt daardoor een complex geheel, waarbij rivieren in elkaar overlopen en een andere naam dragen. Zo begint het Savute kanaal in de Linyanti-concessie. Het mondt uit in het Savuti-moeras, dat grenst aan Chobe National Park. Dit zijn beschermde natuurgebieden. De Linyanti-concessie beslaat een enorm gebied van 125.000 hectare. Het staat onder toezicht van Wilderness Safaris en diens Wilderness Wildlife Trust. Wilderness Safaris is een grote touroperator binnen Zuidelijk Afrika en beschikt louter over eigen con-cessies. In Linyanti beschikken ze naast DumaTau over nog twee andere kleinschalige lodges. De organisatie bestaat al ruim 35 jaar en presenteert in het hoge segment uitmuntende eco-safari’s. (Zie kader). 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Aders 

Het Savute water is afkomstig van de Kwando-Linyanti rivier. Deze rivier ontspringt in de hooglanden van Angola. Savute ondergaat verschillende naamsveranderingen op deze route voordat ze een delta-wetland vormt aan de grens met Botswana en Namibië. Om het ‘overzichtelijk’ te houden: de Kwando-rivier raakt de Linyanti-breuklijn en verandert van richting in de Linyanti-rivier. Linyanti gaat vervolgens over in Chobe, die op zijn beurt weer overvloeit in de Zambezi-rivier nabij Kasane. Dan is er nog het Selinda-kanaal, dat het Okavangosysteem verbindt aan het Kwando-Linyantisysteem. Bij een overstroming van de systemen komt er water via het Selinda-kanaal terecht in het andere netwerk. En zo zijn alle aders weer met elkaar verbonden. 

Vanuit de lucht zijn de breuklijnen en verschuivingen van de rivieren duidelijk zichtbaar. Dat geldt ook voor de verandering van vegetatie (rivier, moeras, grasland, bos en savanne) dat elkaar aanvult. Door de intense aanwezigheid van al dit water, gedijt het wild goed in dit gedeelte van Botswana. En de moerasachtige gebieden zijn ongeschikt en te afgelegen voor nederzettingen. Positief gevolg is dat het wild hierdoor meer leefruimte heeft en minder bedreigd wordt. Dat geldt helemaal in beschermde concessies als die van Wilderness. 

Samen douchen

Terug naar Linyanti. Dit sprookjesachtige gebied van 28.000 m2 ligt aan de rand van de vruchtbare Okavango oase. Het vormt een dynamisch kleurenpalet, met spectaculaire vergezichten over het levendige waterlandschap. Er is altijd beweging. En er duiken overal olifanten op. Tijdens diverse game drives zien we de grijze dikhuiden verkoeling zoeken in de moerassen en rivier. Ze spetteren en sproeien met hun slurven rijkelijk water over elkaar heen, alsof ze samen douchen. Olifanten zwemmen graag tussen een bed van witte waterlelies, dat glinstert in de opkomende broeiende hitte. Af en toe nemen een paar nijlpaarden polshoogte. Als een duikboot verschijnen ze aan de oppervlakte. Ze houden alles met hun sterke reuk nauwlettend in de gaten, om vervolgens even later weer onder water te verdwijnen.

Slinkse kat

Galante en wendbare impala’s verspreiden zich al springend in kleine groepjes in het hoge riet. Ook zij zoeken beschutting en verfrissing, zich niet bewust dat er een krokodil op de loer kan liggen. Of een luipaard, want deze slinkse kat kan geruisloos sluipen rondom ondiep water. We hebben veel geluk, want er is een tweejarig mannetje gespot die een oud hapje wegwerkt in een boom. Het prachtige dier is gelukkig niet onder de indruk van onze 4×4 jeep, en komt na zijn ontbijt langzaam in beweging. Het solitaire luipaard struint op z’n dooie akkertje door het hoge gras.

Vervolgens wandelt hij opzichtig over een houten brug waar de jeeps overheen kunnen. De kat screent met zijn scherpe zicht het moeras af naar een prooi. Er valt weinig te zien. Aan de overkant bakent hij zijn territorium af bij een boom. Via een kleine omweg door het bos komt hij weer bij een open waterplek aan. Rttttssshhhh… Ondanks zijn snelheid, ziet het verslagen luipaard zijn volgende hapje – een hagedis- het water in schieten. Er is altijd baas boven baas. De kat geeft het op en verdwijnt in het struikgewas, op zoek naar verkoeling.

Geologisch wonder

We trekken verder naar het zuidoosten van de Okavangodelta, naar Qorokwe. Dit is een lodge dat onder het uitgestrekte Moremi Game Reserve ligt. Vanuit de lucht ziet het totale gebied van grofweg 15.000 km2 er spectaculair uit. Het land is gevuld met kanalen, lagoons, moerassen, rietkragen en eilandjes. Nergens zijn asfaltwegen, geen elektriciteitspalen en geen lichtvervuiling. Niets dan wildernis, waarbij aardse kleuren elkaar afwisselen. Ik voel me zeer nietig in dit grootse land, maar ook gelukkig: dat ik kan genieten van dit geologische wonder.

Inlandse delta

’s Werelds grootste inlandse delta dat op de UNESCO Werelderfgoedlijst staat, grenst noordwestelijk aan de rand van de Kalahariwoestijn. De oorspronkelijke waterbron is zo’n 1600 kilometer stroomopwaarts te vinden in de Angolese hooglanden. Van hieruit worden ontelbare beken en kleinere rivieren in het stroomgebied van de twee belangrijkste zijrivieren van de Okavango -de Cubango en Cuito-, gevoed door zomerregens. Deze seizoensregen valt tussen oktober en april. Tussen december en maart ontstaat de regenpiek, waardoor het waterpeil kan stijgen tot wel twee meter en de delta uitdijt. In het droge seizoen neemt het moerasland-schap af. Echter blijft de delta het hele jaar voorzien van water, zodat de migratie van dieren groot is naar dit gebied.

Uitwaaiering

Tektonische verschuivingen langs de Oostelijke Afrikaanse Rift Valley zorgden voor zwaktes in de aardkorst. Hierdoor werd de Okavango-rivier miljoenen jaren geleden gesplitst van de Kwando en de Zambezi en stroomt nergens naar zee. In plaats daarvan verdwijnt het water na haar uitwaaiering in de desolate Kalahari-woestijn. De huidige trechtervormige delta ontstond als gevolg van een reeks van breuklijnen en een tektonische opstuwing. Een voorbeeld hiervan is te vinden nabij het stadje Maun. hier werd de waterloop afgesloten. Het kan vier tot zes maanden duren voordat het water via een groot estuarium door de hele delta is gestroomd en daarmee de seizoenmoerassen zijn gevoed.

Authenticiteit

Op de vraag in hoeverre de delta de afgelopen decennia is veranderd zijn de meningen verdeeld. Ecoloog Robert Taylor is gespecialiseerd wetlandstudies en plantkundige. Hij is sinds vijf jaar werkzaam voor verschillende projecten binnen Wilderness, zoals een succesvol rëintegratieproject van neushoorns. Taylor geeft aan dat de delta grotendeels zijn authenticiteit heeft behouden. Een zichtbare verandering is wel dat het heldere water donkerder wordt. Dit kan te wijten zijn aan de toenemende bosbranden, waarbij turf bijvoorbeeld in het water belandt en de bodem en planten aantast. ”Er is veel debat bij onderzoekers in hoeverre de delta geformeerd is uit vuur. Dit maakt onderdeel uit van de natuurlijke balans. Anderen beweren dat de toenemende branden het water negatief beïnvloedt en dat dit een ontwikkeling is van de laatste jaren”, vertelt de bioloog.

Dynamisch systeem

Volgens Taylor is er nog te weinig onderzoek gedaan naar de impact van vuur op het ecosysteem van de delta. Daarnaast waren er vijftig jaar geleden nauwelijks olifanten te vinden. Taylor licht toe: “Nu zijn ze met velen en de aanwezigheid van olifanten is zichtbaar in het landschap. Er zijn veel omgevallen en kale bomen die het niet redden. Maar het is een dynamisch systeem. We kunnen niet gelijk stellen dat omdat er voorheen bossen waren met hoge bomen, het er zo uit hoort te zien.”

Waterarchitecten

Ook vervult de olifant, evenals het nijlpaard en de termieten, een belangrijke rol aan het landschap. Dit zijn namelijk de ecosysteemingenieurs, oftewel waterarchitecten. Rob Taylor licht toe: ”De termieten zorgen met hun heuvels voor eilandvorming in het deltagebied. Bij hoog water steken hun bouwwerken boven het wateroppervlakte uit. Hierdoor kan zich permanente vegetatie ontwikkelen. In wetlands kunnen olifanten en nijlpaarden door hun beweging kanalen openen om water te laten stromen.” De bioloog wordt steeds enthousiaster met zijn uitleg. “Dankzij die beweging ontstaan er ingewikkelde netwerken van paden door de wetlands. Dit zorgt er weer voor dat er doorstroming plaatsvindt en de gebieden toegankelijk blijven.”

Grootse olifantenpopulatie

Het dunbevolkte Botswana telt de grootste olifantenpopulatie van Afrika, waarbij de tellingen sinds 2018 uitkomen boven de 130.000 exemplaren. Dat de dieren hier goed gedijen komt dus veelal door de afgelegen rijke watergebieden. Maar de uiteenlopende vegetatie van open savannes en bos- en struikgewassen zijn ook essentieel. Daarnaast is de aanwezigheid van de mens beperkt. Dat geldt zeker in beschermde, afgelegen gebieden zoals de Okavangodelta en de privé-concessies. Doordat de regering een exclusief kleinschalige vorm van duurzaam toerisme toestaat, is het tevens een kostbare aangelegenheid om de wildparken te bezoeken.

Probleem

Echter neemt het succes van de olifant nu zo’n toevlucht, dat het een groot probleem vormt buiten de beschermde gebieden. Zo meldde AG Africa Geographic eind maart dat demografisch gezien meer dan 65% van het wildleven in Botswana zich buiten beschermde wildbeheergebieden (WMA’s) bevindt. Dit zijn hoofdzakelijk pastorale en agrarische gebieden, waarbij gemeenschappen langs de grens wonen. Hier veroorzaken olifantenkuddes regelmatig grote schade aan huizen en verwoesten ze de landbouwoogst. Soms met dodelijk gevolg van bewoners. Het is een ingewikkelde discussie, waarover meningen en belangen onder natuurorganisaties en -beschermers, politici en de lokale bevolking sterk uiteenlopen. Daarbij gaat het probleem verder dan alleen de olifantenproblematiek: het is een voorbode voor meer mens- wildlife conflicten. Dit is voor de toekomst dan mogelijk ook de grootste uitdaging en hoe zij met deze vraagstukken moeten omgaan. Dat geldt niet alleen voor Botswana, ook voor buurlanden.

Grote weerstand

In 2014 vaardigde de vorige president, Ian Kaha, een jachtverbod uit vanwege de juist lage wildstand. Inmiddels heeft de huidige president, Mokgweetsi Masisi, sinds mei dit jaar het verbod ingetrokken. Het is dus weer legaal toegestaan om op olifanten te jagen. Wereldwijd leidt dit tot grote weerstand. Daarmee kan kan de stroperij en ‘plezierjacht’ waar de afgelopen jaren zo hard tegen gevochten is opnieuw zege vieren. Dat is in minder goed beschermde gebieden al zichtbaar. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een recent rapport van de conservatieorganisatie Elephant Without Borders. Zij identificeerden in 2018 vier ‘stropers hotspots’, waar 87 karkassen van olifanten waren gevonden. Ze voorzagen de locaties van fotografisch bewijsmateriaal van grondonderzoeken en lieten hier negen internationale olifanten-experts naar kijken. Volgens onderzoeker Mike Chase en de BBC ontkent de regering de omvang van deze stroperij en proberen ze Chase de mond te snoeren. 

Vredelievende oplossingen

Ook het gedoseerd laten afschieten door professionals van de dikhuiden rondom probleemgebieden is geen oplossing horen we van verschillende bronnen. Dit betekent dat een volledige gezonde familie ter ziele gaat. Dat geldt ook voor drachtige vaarzen en jonge babyolifantjes. Een olifant staat bekend om zijn goede geheugen en kan dagen rouwen als een familielid sterft. En de kans is groot dat ze terugkomen naar dezelfde plekken. Hopelijk zijn er meer vredelievende oplossingen, die op lange termijn effect hebben. Zo zijn er succesverhalen dat de dieren bijvoorbeeld geweerd worden met bijenkorven.

Migratievormen

Ook zijn er diverse internationale universiteiten en organisaties die de migratievormen van olifanten bestuderen. Arnold Tshipa onderzoekt voor Wilderness al een aantal jaren de migratie en de beweging van 32 olifanten rondom Hwange National Park (Zimbabwe). Een aantal van hen dragen een gps-tracking band. In een notendop is hierbij zichtbaar dat er dieren zijn die zich nauwelijks verplaatsen. Er ook kuddes zijn die korte afstanden afleggen en er waren acht olifanten die de grens overstaken bij Botswana.

De migraties zijn belangrijk voor de verspreiding van de families. Het kan ervoor zorgen dat de dieren zich vestigen bij buurlanden. Arnold Tshipa: “Het is essentieel dat de olifanten zich goed kunnen bewegen rondom de grote rivieren en langs corridors. Daarover gaan we in gesprek met politici om deze aanpak te stimuleren. En als we meer kennis hebben waarom olifanten migreren – los van het droge versus natte seizoen-, dan kunnen we ze ook beter naar vergelijkbare gebieden toe leiden waar ze zich thuis voelen.” Keerzijde is wel dat dergelijk onderzoek én het verplaatsen van olifanten een zeer kostbare aangelegenheid is en overheden hiervoor bereid moeten zijn om land af te staan zodat ze olifanten kunnen ontvangen, meent de expert.

Eco-clubs Botswana

Tot slot vormt educatie ook een belangrijke rol bij de toekomst van de olifanten, alsook van andere bedreigde diersoorten. Denk hierbij bijvoorbeeld aan grote kat-ten en de African Wild Dog die ook de bewoonde wereld doorkruizen. Volgens Sue Goatley van Children in the Wilderness, vormt educatie een sleutelrol. Goatley werkt al jaren in het veld als docent en schooldirectrice en coördineert schoolprojecten in de Zambezi regio. Zo is ze betrokken bij de Wilderness Eco-clubs, waar 18 lagere scholen aan verbonden zijn.

Per school volgen dertig leerlingen vier jaar lang een speciaal natuurconservatie-programma. “Kinderen onder de twaalf zijn sponzen. Met de juiste begeleiding kunnen ze veel kennis opnemen, zoals hoe ze het beste kunnen omgaan met wilde dieren in hun omgeving”, vertelt Goatley enthousiast. Ze vervolgt haar verhaal: “Het mooie is dat leerlingen niet alleen kennis doorgeven aan elkaar, maar ook aan hun familieleden. De kinderen overtuigen hun ouders of waarschuwen hen dat ze geen dieren moeten doden, maar dat ze op andere manieren kunnen handelen wanneer er gevaar dreigt. En dat ze er zelfs – met toenemend toerisme- hun voordeel uit kunnen halen.”       

• 

• 

• 

“Het is essentieel dat de olifanten zich goed kunnen bewegen rondom de grote rivieren en langs corridors”

Update: in 2020 zijn er door een nog onbekende doodsoorzaak honderden olifanten gestorven. National Geographic bestudeerde de mogelijke oorzaken.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Klein waterleven

De dagelijkse problematiek is nauwelijks zichtbaar tijdens onze reis. Maar het houdt ons wel constant bezig, want de natuur moet keihard vechten voor haar bestaan. Wanneer we met Robert Taylor door de noordelijke flanken van de delta rijden, in de Kwedi concessie, overvalt opnieuw de vredige stilte. De uitgestrektheid. En elke keer weer de verrassing. Ook voor Taylor als onderzoeker: “Dit is zo’n uniek gebied. Ik blijf er versteld van staan”, zegt hij zuchtend. Onlangs heb ik een nieuwe libellensoort ontdekt en laatst vlakbij de lodge, Vumbura Plains, een nieuw vleesetende plantensoort die afkomstig lijkt van de Congorivier. Zeker het gevarieerde kleine waterleven wat zich hier afspeelt fascineert me.”

Belangrijkste vervoeriddel

En dat zien we zelf ook wanneer we in een mokoro stappen. Deze traditionele uitgeholde boomstam dient van oudsher als het belangrijkste vervoermiddel in de delta. Inmiddels zijn de houten exemplaren vervangen door duurzame, lichte fiberglas kano’s. De stuurman brengt met een lange stok het bootje in beweging. We glijden kriskras tussen het hoge riet en langs ontelbare papyrussen. Vanaf het waterniveau zien we kleine insecten voorbij vliegen, kikkers van bladeren af springen en kleine ijsvogels een duikvlucht nemen. Het ondiepe water is helder en voelt warm aan.

Ik doezel een beetje weg en denk terug aan alle indrukwekkende ervaringen van deze reis. Aan de vele olifantenfamilies die ik heb mogen observeren en aan hun onzekere toekomst. De drie kleintjes van slechts een paar maanden oud die elkaar begroetten, de clown van de familie, die een showtje gaf met een stok en vervolgens in de knoop zat met zijn slurf. En de zorgzame moeders die op de achtergrond een oogje in het zeil hielden. Ik kan er geen genoeg van krijgen. Evenmin van dit paradijselijke landschap en zijn bewoners; waarbij de kracht van water, de bron van leven, allesomvattend is.